30 november Etty Hillesum - herkenning en transformatie
Nederland, Deventer
30 November 2021.
30 november 1943 geldt als de sterfdatum van Etty Hillesum, 29 jaar oud, in Auschwitz. Althans, het Rode Kruis ging ervan uit dat zij 3 maanden na aankomst van het transport dat op 7 september uit Westerbork vertrok niet meer in leven kon zijn. Haar laatste levensteken is een kaartje vanuit de veewagon aan haar lerares klassieke talen, een bevriende collega van haar vader die rector was van het gymnasium in Deventer. Hij had trouwens nog in het kamp met gymnasium-leerlingen daar Sallustius en Homerus gelezen. Zijn manier om te dealen met onzekerheid en willekeur? Etty schrijft:
“Ik sla de bijbel open op een willekeurige plaats en vind dit: de Heer is mijn hoog vertrek. Ik zit midden in een volle goederenwagon op m’n rugzak. Vader, moeder en Mischa zitten enige wagons verder. We zullen drie dagen reizen. We hebben zingende het kamp verlaten.”
De dagboeken uit Amsterdam (1941-43) en brieven uit Westerbork (1943) van Etty Hillesum zijn voor de verwerking van mijn voettocht belangrijk geworden. Ter voorbereiding daarop had ik in de winter van 2019-2020 het Westerborkpad gelopen waardoor ik een ander besef kreeg van de geografie en het tijdsverloop van de Jodenvervolging: hoe systematisch iedere kleine stap leidde tot een logistiek perfecte operatie van isolement, ontmenselijking en deportatie. In etappes. Soms was het op mijn wandeling langs de spoorlijn net of er een veewagon vol mensen langs me reed. Door de dramatische verhalen van http://westerborkluisterpad.nl kwam het lot van mensen met naam en gezicht binnen en hun grafstenen, woonhuizen, Stolpersteine getuigen daarvan. Het pad loopt voor mijn school langs, over de Veerallee. En terwijl de eerste lockdown Nederland voor het eerst sinds de oorlog iets van vrijheidsbeperking oplegde, werd op een andere manier invoelbaar hoe ingrijpend existentiële onzekerheid moet zijn geweest.
Na terugkeer uit Frankrijk bezocht ik het huis aan de Gabriel Metsustraat 6, waar Etty na haar studies recht en Russisch aan de universiteit van Amsterdam haar dagboek schreef. En het holocaustmonument met de namen van haar familie. En de van Duymaer Twiststraat 2 in Deventer, waar ze als gymnasiast heeft gewoond. Het Etty Hillesumcentrum, naast de voormalige synagoge, waar haar boekenkast staat en waar je prachtige briefkaarten kunt kopen van het IJssellandschap met citaten van Etty. Ik stuur ze nu naar Franse vrienden die ik onderweg ontmoet heb.
Wat Etty aan zichzelf schreef, gaat echter niet vaak over de oorlog. Maar over haar zelf, op zo’n manier dat het vandaag veel mensen in allerlei landen raakt. Haar zoektocht, haar verlangen is herkenbaar, haar emoties en observaties zijn bijzonder en mooi, ze stemmen tot nadenken over je eigen leven en keuzes. En hoewel een NRC commentator haar “de heilige van het Museumplein” noemde, is haar leven allesbehalve braaf en burgerlijk. Ze had relaties met verschillende mannen, vijftigers, tegelijk, nam de ruimte die ze nodig had om zich los te maken van thuis, haar liefdesleven te verkennen, in therapie te gaan en aan zichzelf te werken. Het gaat vaker over het uitzicht op de bomen voor haar raam of de hemel dan over de maatregelen die joden het leven zuur maken. Want zij láát zich het leven niet zuur maken. Ze beseft steeds meer dat zijzelf een keuze heeft. Niet die om onder te duiken, tot groot verdriet van haar huisgenoten die daar op aandringen. Maar om zelf te bepalen wat externe omstandigheden met haar doen. Zo ziet zij op de dag dat de Jodenster verplicht werd een man in de Beethovenstraat:
"Net een eerste crocus, die de grond uitkwam en waar je verrukt naar kijkt. Hij droeg een grote gouden ster triomphantelijk op z'n borst. Hij was in zn eentje net een optocht en een demonstratie. En hij fietste daar zo vergenoegd.En al dat geel, ik kreeg opeens de poëtische gewaarwording, dat er een zon over hem opging."
Zo spreekt ze met ontzag over het zelfrespect van een man die niet afwacht maar zelf bepaalt wanneer hij op transport gaat. En zelf kiest ze ervoor om haar veilige maar afschuwelijke baantje bij de Joodsche Raad in te ruilen voor maatschappelijk werk in Westerbork. Als ze daar vrijwillig heengaat heeft ze een bijbel en een koran in haar rugzak. Ze leest vaak in het Mattheus Evangelie. En hoewel er bij haar thuis weinig aan het Joodse geloof werd gedaan, laat zij God toe in haar leven, op een open, intieme en ontvankelijke manier die grenzen overstijgt. Etty weigert te haten. De nazi’s zouden in haar ogen gewonnen hebben als zijzelf aan collectieve haat tegen alle Duitsers zou meedoen. Ze kijkt dwars door mensen heen, probeert het goede in hen te zien – of minstens het kwetsbare. Ze wil zelf graag “een pleister op vele wonden zijn”.
Dit blog sluit ik daarom nu af met dit eerbetoon aan Etty Hillesum. Ik herken me in haar introverte kwaliteiten, waar ze echter pas vrede mee kreeg nadat ze eerst in het studentenleven vrijheid had gevonden. Ze schrijft prachtig en eerlijk over intimiteit, erotiek en liefde – maar wist die liefde zelf uit te breiden naar een universele liefde voor de mensen, voor de natuur, voor haar volk dat ze niet in de steek wilde laten bij het “Massenschicksal”. Bij Etty vind ik een transformatie waar ik een voorbeeld aan probeer te nemen.
Vandaag is het me gelukt met een mondkapje door het schoolgebouw te lopen zonder innerlijk te mokken. Ook al kostte me dat moeite toen een excursie niet doorging - maar we waren maandag wel met leerlingen bij de laatste toneelvoorstelling van Trojan Wars geweest! Het lukte me vandaag om mijn handen uit vrije wíl te desinfecteren – ook al spuit er nog steeds een te grote kwak gel uit – en zelfs heb ik op besliste maar milde toon leerlingen op de gang herinnerd aan het mondkapje. Ik hoop dat de looprichtingen niet weer op een looping uitdraaien, maar ik ga deze keer niet mailen dat het anders moet. Er is bewust gekozen om het onderwijs ópen te houden, waardoor ondernemers en anderen in de problemen komen. Nu is het aan ons om met waardigheid verantwoordelijkheid te nemen en van de school een veilige gemeenschap te maken waar jongeren mogen opgroeien en fouten maken.
Op mijn voettocht leerde ik met een ‘fermé’ van de bakker om te gaan. In mijn dagelijks leven ben ik echter geen voorbijganger. Meestal probeer ik juist constructief bij te dragen aan praktische verbeteringen, door wat ik zie, wat ik denk en voel, en er over te communiceren met mensen die ergens over gáán. Maar de echte transformatie vindt van binnen plaats. Etty máákte verschil in Westerbork, ze kon mensen troosten en bemoedigen en aandacht geven en soms helpen met een paar schoenen of een glimlach of een bezoekje. De grote beslissingen liet ze aan anderen over. Zij zag de schoonheid van de lupinen op de Drentse hei, achter prikkeldraad. Zij schreef daarover – en wilde eigenlijk schrijfster worden. In de jaren na de oorlog vonden uitgevers haar geschriften ‘te filosofisch’. Maar in deze tijd, zeker nu de wereld leert dat corona pas óver is als het voor iederéén over is, dat je niet een klein stuk van de wereld voor je eigen land of volk of bubbel veilig kunt isoleren, wijst Etty’s werk de weg.
Dit blog sluit ik hiermee af voor dit jaar. Het stokje over Etty geef ik door aan collega-classicus Simon Slijkhuis, die op 23 december 2021 een webinar over haar verzorgt:
"Geef mij de woorden en de kracht’: de betekenis van Etty Hillesum voor deze tijd." https://simonslijkhuis.wordpress.com/webinars/
“Ik luister heel intensief met m’n hele wezen en tracht te luisteren tot op de bodem der dingen”
“Ik geloof er niet meer aan, dat we in de buitenwereld iets verbeteren kunnen, wat we niet eerst in onszelf moeten verbeteren.”
“En overal bordjes, die wegen, de vrije natuur in, voor Joden versperd hielden. Maar boven dat ééne stuk weg dat ons blijft, is ook de volledige hemel. Men kan ons niets doen, men kan ons werkelijk niets doen.”
“Het gaat er niet meer om om zichzelf, coute que coute, uit een bepaalde situatie te houden, maar daarom hoe men zich, in welke situatie dan ook, gedraagt en verder leeft.”
“Als ik bid, bid ik nooit voor mezelf, altijd voor anderen, of ik houd een dolzinnige of kinderlijke of doodernstige dialoog met dat allerdiepste in me, dat ik gemakshalve maar God noem.”
“Ik denk soms, dat iedere nieuwe situatie, ten goede of ten kwade, het in zich draagt de mens met nieuwe inzichten te kunnen verrijken. Uit de kampen zelf zullen nieuwe gedachten naar buiten moeten uitstralen, nieuwe inzichten zullen helderheid om zich heen moeten verbreiden over onze prikkeldraadheiningen heen en zij zullen zich dan moeten verbinden met die nieuwe inzichten die men daarbuiten veroveren moet. En op een gemeenschappelijke basis van eerlijk zoeken naar verhelderende antwoorden op al dat raadselachtig gebeuren, zou dan misschien het ontspoorde leven een voorzichtige stap verder kunnen doen.”
“Vanochtend enorme rust over me. Net een storm, die uitgeraasd is.”
https://ettyhillesumcentrum.nl/
https://ehoc.nl/
https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/wandel-door-historisch-deventer-met-dagboekfragmenten-van-etty-hillesum ~b6df17a3
https://www.joodsamsterdam.nl/gabriel-metsustraat/
https://spiritueleteksten.nl/algemeen/etty-hillesum-het-verzameld-werk-biografie-brieven-en-dagboeken-voorzien-van-biografische-historische-en-literaire-toelichtingen/
https://www.npostart.nl/etty-hillesum/04-05-2021/POW_04980649
https://www.youtube.com/watch?v=o1Y4Z0oh1GE
https://www.youtube.com/watch?v=Ad7MjP7grCo
30 november 1943 geldt als de sterfdatum van Etty Hillesum, 29 jaar oud, in Auschwitz. Althans, het Rode Kruis ging ervan uit dat zij 3 maanden na aankomst van het transport dat op 7 september uit Westerbork vertrok niet meer in leven kon zijn. Haar laatste levensteken is een kaartje vanuit de veewagon aan haar lerares klassieke talen, een bevriende collega van haar vader die rector was van het gymnasium in Deventer. Hij had trouwens nog in het kamp met gymnasium-leerlingen daar Sallustius en Homerus gelezen. Zijn manier om te dealen met onzekerheid en willekeur? Etty schrijft:
“Ik sla de bijbel open op een willekeurige plaats en vind dit: de Heer is mijn hoog vertrek. Ik zit midden in een volle goederenwagon op m’n rugzak. Vader, moeder en Mischa zitten enige wagons verder. We zullen drie dagen reizen. We hebben zingende het kamp verlaten.”
De dagboeken uit Amsterdam (1941-43) en brieven uit Westerbork (1943) van Etty Hillesum zijn voor de verwerking van mijn voettocht belangrijk geworden. Ter voorbereiding daarop had ik in de winter van 2019-2020 het Westerborkpad gelopen waardoor ik een ander besef kreeg van de geografie en het tijdsverloop van de Jodenvervolging: hoe systematisch iedere kleine stap leidde tot een logistiek perfecte operatie van isolement, ontmenselijking en deportatie. In etappes. Soms was het op mijn wandeling langs de spoorlijn net of er een veewagon vol mensen langs me reed. Door de dramatische verhalen van http://westerborkluisterpad.nl kwam het lot van mensen met naam en gezicht binnen en hun grafstenen, woonhuizen, Stolpersteine getuigen daarvan. Het pad loopt voor mijn school langs, over de Veerallee. En terwijl de eerste lockdown Nederland voor het eerst sinds de oorlog iets van vrijheidsbeperking oplegde, werd op een andere manier invoelbaar hoe ingrijpend existentiële onzekerheid moet zijn geweest.
Na terugkeer uit Frankrijk bezocht ik het huis aan de Gabriel Metsustraat 6, waar Etty na haar studies recht en Russisch aan de universiteit van Amsterdam haar dagboek schreef. En het holocaustmonument met de namen van haar familie. En de van Duymaer Twiststraat 2 in Deventer, waar ze als gymnasiast heeft gewoond. Het Etty Hillesumcentrum, naast de voormalige synagoge, waar haar boekenkast staat en waar je prachtige briefkaarten kunt kopen van het IJssellandschap met citaten van Etty. Ik stuur ze nu naar Franse vrienden die ik onderweg ontmoet heb.
Wat Etty aan zichzelf schreef, gaat echter niet vaak over de oorlog. Maar over haar zelf, op zo’n manier dat het vandaag veel mensen in allerlei landen raakt. Haar zoektocht, haar verlangen is herkenbaar, haar emoties en observaties zijn bijzonder en mooi, ze stemmen tot nadenken over je eigen leven en keuzes. En hoewel een NRC commentator haar “de heilige van het Museumplein” noemde, is haar leven allesbehalve braaf en burgerlijk. Ze had relaties met verschillende mannen, vijftigers, tegelijk, nam de ruimte die ze nodig had om zich los te maken van thuis, haar liefdesleven te verkennen, in therapie te gaan en aan zichzelf te werken. Het gaat vaker over het uitzicht op de bomen voor haar raam of de hemel dan over de maatregelen die joden het leven zuur maken. Want zij láát zich het leven niet zuur maken. Ze beseft steeds meer dat zijzelf een keuze heeft. Niet die om onder te duiken, tot groot verdriet van haar huisgenoten die daar op aandringen. Maar om zelf te bepalen wat externe omstandigheden met haar doen. Zo ziet zij op de dag dat de Jodenster verplicht werd een man in de Beethovenstraat:
"Net een eerste crocus, die de grond uitkwam en waar je verrukt naar kijkt. Hij droeg een grote gouden ster triomphantelijk op z'n borst. Hij was in zn eentje net een optocht en een demonstratie. En hij fietste daar zo vergenoegd.En al dat geel, ik kreeg opeens de poëtische gewaarwording, dat er een zon over hem opging."
Zo spreekt ze met ontzag over het zelfrespect van een man die niet afwacht maar zelf bepaalt wanneer hij op transport gaat. En zelf kiest ze ervoor om haar veilige maar afschuwelijke baantje bij de Joodsche Raad in te ruilen voor maatschappelijk werk in Westerbork. Als ze daar vrijwillig heengaat heeft ze een bijbel en een koran in haar rugzak. Ze leest vaak in het Mattheus Evangelie. En hoewel er bij haar thuis weinig aan het Joodse geloof werd gedaan, laat zij God toe in haar leven, op een open, intieme en ontvankelijke manier die grenzen overstijgt. Etty weigert te haten. De nazi’s zouden in haar ogen gewonnen hebben als zijzelf aan collectieve haat tegen alle Duitsers zou meedoen. Ze kijkt dwars door mensen heen, probeert het goede in hen te zien – of minstens het kwetsbare. Ze wil zelf graag “een pleister op vele wonden zijn”.
Dit blog sluit ik daarom nu af met dit eerbetoon aan Etty Hillesum. Ik herken me in haar introverte kwaliteiten, waar ze echter pas vrede mee kreeg nadat ze eerst in het studentenleven vrijheid had gevonden. Ze schrijft prachtig en eerlijk over intimiteit, erotiek en liefde – maar wist die liefde zelf uit te breiden naar een universele liefde voor de mensen, voor de natuur, voor haar volk dat ze niet in de steek wilde laten bij het “Massenschicksal”. Bij Etty vind ik een transformatie waar ik een voorbeeld aan probeer te nemen.
Vandaag is het me gelukt met een mondkapje door het schoolgebouw te lopen zonder innerlijk te mokken. Ook al kostte me dat moeite toen een excursie niet doorging - maar we waren maandag wel met leerlingen bij de laatste toneelvoorstelling van Trojan Wars geweest! Het lukte me vandaag om mijn handen uit vrije wíl te desinfecteren – ook al spuit er nog steeds een te grote kwak gel uit – en zelfs heb ik op besliste maar milde toon leerlingen op de gang herinnerd aan het mondkapje. Ik hoop dat de looprichtingen niet weer op een looping uitdraaien, maar ik ga deze keer niet mailen dat het anders moet. Er is bewust gekozen om het onderwijs ópen te houden, waardoor ondernemers en anderen in de problemen komen. Nu is het aan ons om met waardigheid verantwoordelijkheid te nemen en van de school een veilige gemeenschap te maken waar jongeren mogen opgroeien en fouten maken.
Op mijn voettocht leerde ik met een ‘fermé’ van de bakker om te gaan. In mijn dagelijks leven ben ik echter geen voorbijganger. Meestal probeer ik juist constructief bij te dragen aan praktische verbeteringen, door wat ik zie, wat ik denk en voel, en er over te communiceren met mensen die ergens over gáán. Maar de echte transformatie vindt van binnen plaats. Etty máákte verschil in Westerbork, ze kon mensen troosten en bemoedigen en aandacht geven en soms helpen met een paar schoenen of een glimlach of een bezoekje. De grote beslissingen liet ze aan anderen over. Zij zag de schoonheid van de lupinen op de Drentse hei, achter prikkeldraad. Zij schreef daarover – en wilde eigenlijk schrijfster worden. In de jaren na de oorlog vonden uitgevers haar geschriften ‘te filosofisch’. Maar in deze tijd, zeker nu de wereld leert dat corona pas óver is als het voor iederéén over is, dat je niet een klein stuk van de wereld voor je eigen land of volk of bubbel veilig kunt isoleren, wijst Etty’s werk de weg.
Dit blog sluit ik hiermee af voor dit jaar. Het stokje over Etty geef ik door aan collega-classicus Simon Slijkhuis, die op 23 december 2021 een webinar over haar verzorgt:
"Geef mij de woorden en de kracht’: de betekenis van Etty Hillesum voor deze tijd." https://simonslijkhuis.wordpress.com/webinars/
“Ik luister heel intensief met m’n hele wezen en tracht te luisteren tot op de bodem der dingen”
“Ik geloof er niet meer aan, dat we in de buitenwereld iets verbeteren kunnen, wat we niet eerst in onszelf moeten verbeteren.”
“En overal bordjes, die wegen, de vrije natuur in, voor Joden versperd hielden. Maar boven dat ééne stuk weg dat ons blijft, is ook de volledige hemel. Men kan ons niets doen, men kan ons werkelijk niets doen.”
“Het gaat er niet meer om om zichzelf, coute que coute, uit een bepaalde situatie te houden, maar daarom hoe men zich, in welke situatie dan ook, gedraagt en verder leeft.”
“Als ik bid, bid ik nooit voor mezelf, altijd voor anderen, of ik houd een dolzinnige of kinderlijke of doodernstige dialoog met dat allerdiepste in me, dat ik gemakshalve maar God noem.”
“Ik denk soms, dat iedere nieuwe situatie, ten goede of ten kwade, het in zich draagt de mens met nieuwe inzichten te kunnen verrijken. Uit de kampen zelf zullen nieuwe gedachten naar buiten moeten uitstralen, nieuwe inzichten zullen helderheid om zich heen moeten verbreiden over onze prikkeldraadheiningen heen en zij zullen zich dan moeten verbinden met die nieuwe inzichten die men daarbuiten veroveren moet. En op een gemeenschappelijke basis van eerlijk zoeken naar verhelderende antwoorden op al dat raadselachtig gebeuren, zou dan misschien het ontspoorde leven een voorzichtige stap verder kunnen doen.”
“Vanochtend enorme rust over me. Net een storm, die uitgeraasd is.”
https://ettyhillesumcentrum.nl/
https://ehoc.nl/
https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/wandel-door-historisch-deventer-met-dagboekfragmenten-van-etty-hillesum ~b6df17a3
https://www.joodsamsterdam.nl/gabriel-metsustraat/
https://spiritueleteksten.nl/algemeen/etty-hillesum-het-verzameld-werk-biografie-brieven-en-dagboeken-voorzien-van-biografische-historische-en-literaire-toelichtingen/
https://www.npostart.nl/etty-hillesum/04-05-2021/POW_04980649
https://www.youtube.com/watch?v=o1Y4Z0oh1GE
https://www.youtube.com/watch?v=Ad7MjP7grCo
Geschreven door Michaelsvoettocht
Al 5 reacties bij dit reisverslag
Hallo Michel, wat een verhaal/belevenis. Zal 30nov Etty gedenken Ze heeft ons veel nagelaten waar wij In deze tijd nog steeds inspiratie en kracht uithalen Dank je wel Michiel
Jose 2021-11-30 00:06:11
Goed verhaal. En zo toepasbaar op ons huidige tijdsgewricht. Ik ben zo vrij om de door jou opgetekende citaten over te nemen voor het blad van de Cisterciënzer groep Sion. Dank!
Marcus 2021-11-30 12:58:26
Dank je wel voor dit prachtige verhaal. Het zet mij aan het denken en het zet aan tot ander gedrag. ook van mijzelf.
Suzanne Bouwers 2021-11-30 20:28:08
Dag Michel, Dank voor je link en jouw verhaal. Ik vind het bijzonder dat jij over Etty Hillesum schrijft. Het lichamelijke krijgt bij haar veel aandacht, in veelkleurigheid in relatie tot de ziel en de geest. Is dat misschien ‘te filosofisch’(?), zoals uitgevers plachten te zeggen over haar werk na de oorlog. Waarschijnlijk herkenden de uitgevers haar werk nog niet. Zij schreef over de toekomst die zou arriveren.
Henny Buitendijk 2021-12-01 20:48:54
Toen Arjan en ik gingen samenwonen kregen wij via de woningbouwvereniging een woning aangeboden in de L Hillesumstraat in Deventer. De vader van Etty naar ik ooit heb opgezocht. En wat een bijzondere observatie van haar over de jodenster. Vanuit ons hedendaagse perspectief haast niet te bevatten. Mooi hoe je beschrijft over het leven op school, je voornemens dingen anders te doen. Benieuwd hoe dit zal (blijven) gaan.
Rosalinde 2021-12-02 20:32:25
Over deze reis
| Aantal reisverslagen: | |
| Aantal foto's: | |
| Laatste verslag: | |
| Reisduur: | |
| Reisperiode: | |
Of schrijf je reisverhalen via de app
Met de Pindat App kun je offline reisverhalen schrijven en foto's toevoegen. Zodra je weer internet hebt kun je jouw verslagen uploaden. Ook via de app plaats je gratis onbeperkt foto's.
Klik op 1 van onderstaande knoppen om de app te installeren.
