Zo’n tweeduizend jaar geleden schreef mijn iets bekendere naamgenoot een brief aan de christenen van Efeze. Zijn brieven hebben wel wat meer indruk gemaakt dan mijn “geschrijfsel”. Ik denk—nee, ik weet wel zeker—dat binnen tweeduizend jaar mijn voorganger nog steeds gelezen zal worden, terwijl Catteeuw allang in de nevelen van de tijd en de vergetelheid zal zijn opgegaan. En dat is maar goed ook. We bevinden ons hier immers in de streek van “panta rhei, ouden menei” (alles stroomt, niets blijft).
En toch blijven sommige dingen wel, zij het vaak in gewijzigde vorm. Zoals Efeze. De geschiedenis van deze plek gaat millennia terug en kent minstens vijf verschillende lagen van bewoning.
De stichtingsmythe (6600 v. Chr.) vertelt over de Atheense prins Androklos. Volgens een orakel moest hij een vis en een everzwijn volgen om een stad te stichten. Hij bakte een vis, die samen met wat houtskool uit de pan sprong en een struik in brand zette. Hieruit schoot een wild zwijn weg, dat Androklos volgde, doodde, en zo de plek vond waar hij het ooit machtige Efeze stichtte. Een Helleense stad, volledig toegewijd aan Artemis, godin van de jacht en beschermster van (zwangere) vrouwen—een soort Helleense feministe avant la lettre.
De stad kende grote bloei onder Alexander de Grote, waarbij de Artemistempel tot de zeven wereldwonderen van de antieke wereld werd gerekend. Na de Helleense periode kwamen de Romeinen. Het imposante Grieks-Romeinse theater is daar een tastbaar bewijs van.
De apostel Paulus verbleef hier enkele jaren en schreef waarschijnlijk ook brieven vanuit Efeze aan de christenen. Het zogenaamde heidendom moest langzamerhand wijken voor het christendom, dat vele eeuwen later weer plaatsmaakte voor de islam. Een basiliek, een moskee en een enkele overgebleven zuil van de Artemistempel, dicht bij elkaar gelegen, symboliseren de steeds weerkerende strijd tussen religies—al dan niet gepaard gaande met bloedvergieten.
Ik blijf moeite hebben met het woord “heidens”. De geschiedenis van het christendom was in zijn (machts)ontplooiing vaak veel “heidenser” dan de zogenaamde heidense godsdiensten. Het is een fenomeen dat je wereldwijd terugziet. Uiteraard denk ik hierbij ook aan aluk to dolo bij de Toraja (voor de niet-ingewijden: zie mijn reisverslagen uit Indonesië).
Net zo barbaars is het om te zien hoe Engelsen en Oostenrijkers talloze artefacten (tot en met grote beelden) uit deze regio mee naar huis sleepten. Restitutie zou hier zeker op zijn plaats zijn. Turkije lijkt bovendien zorgzaam om te gaan met zijn cultureel erfgoed, en Efeze, zoals het er nu bij ligt, is daarvan een duidelijk voorbeeld. Hopelijk komt er nog een fractie van wat zich onder de grond bevindt naar boven.
Een wandeling door een van de best bewaarde archeologische sites van die tijd laat je wegdromen. Je ziet als het ware de handelaars in hun tunica’s langs de marktstraat hun waren aanbieden in wat ooit een multiculturele stad moet zijn geweest. Door onze vroege start zagen we Efeze bij een opgaande zon — Eos was van de partij en belichtte perfect de bibliotheek van Celsus. De marmeren latrines waren echter nog wat koud.
Nieuw sinds ons vorige bezoek was een multimediale show: een visuele reconstructie van hoe het ooit geweest moet zijn. Het gaf je het gevoel even rond te dwalen in het oude Efeze. Van het grote bordeel was in deze projectie echter geen spoor te bekennen.
De rest van de dag werd gevuld met de typische Pflichtbesuch — onvermijdelijk bij reizen met RSD: diamanten en leer. Dat hoofdstuk laat ik maar aan me voorbijgaan.
Even uitrusten nu, en morgen naar Izmir, ook wel bekend als Smyrna. Ik ben benieuwd of we iets zullen horen over de brand en de genocide op meer dan 100.000 Grieken en Armeniërs, en de vlucht van vele duizenden Griekse migranten naar onder andere de VS in 1922. Middlesex, de roman van Jeffrey Eugenides, beschrijft dit op magistrale wijze. De voormalige Griekse stad is nu een Turkse stad. We gaan er morgen naar toe.

Geschreven door Paul.gaat.op.reis.en.neemt.mee