Mocht je niets weten van Bielefeld, toch is het vrijwel zeker dat je Dr. Oetker kent. De man begon hier met een bedrijfje voor puddingpoeder. Het heeft hem en zijn nazaten een stuk verder gebracht … De stad zelf oogt verder niet zo interessant, wegens vooral bijna helemaal vernietigd tijdens de Tweede Wereldoorlog. En nu een industriestadje. Stadje, tenminste naar Duitse normen, want hier wonen zo’n 350.000 inwoners. Zou bij ons na Brussel en Antwerpen op nummer drie staan, in Duitsland staat het op achttien.
Dat er stof voor een boek in het verhaal van Katzenstein zit, moge duidelijk zijn. Op het ogenblik ben ik dan ook bezig met de vertaling van zijn dagboek en op 13 november 2024 geef ik in de Altenakapel een lezing over Willy Katzenstein. Waarschijnlijk zakt zowel Johannes als Susan dan naar Kontich af.
Om elf uur afspraak op het Johannisfriedhof aan de rand van Bielefeld. Ik krijg – voor zover ik me kan herinneren de eerste keer in mijn leven – een keppeltje op, omdat we het joods gedeelte bezoeken. Dat is onder normale omstandigheden afgesloten, maar we hebben persoonlijke toezegging. Het kerkhof is tegelijkertijd een botanischer Garten, echt een wondermooie tuin. En bijzonder goed onderhouden. Het kerkhof is bovendien niet zo’ alles overhoop kerkhof, maar alles perfect ingebed in dit park. Een absoluut wandelparadijs.
Op 28 mei 1939 – dus precies 75 jaar gleden – was Willy Katzenstein hier voor het laatst bij het graf van zijn ouders voordat hij via Hamburg uiteindelijk de benen nam naar Londen. De kleinkinderen leggen een steentje op de grafsteen, naar joodse gewoonte. Jennifer, de Amerikaans kleindochter, is zelf rabbijn en cantor en samen met de cantor van dit kerkhof zingen ze een gebed. We bezoeken ook de grafsteen van Moritz Katzenstein. Vele grafstenen vermelden dat mensen zijn omgebracht in Theresienstad, Ravensbrück of Auschwitz. Dat valt allemaal niet te vatten. En al zeker niet met de huidige politieke situatie.
Zo is de politie van Bielefeld op de hoogte van ons bezoek aan het kerkhof en de boekvoorstelling van vanavond. In het geval dat …
In 1989 zat ik nog hoopvol en met tranen op mijn wangen voor tv. Bij de val van de Berlijnse muur. Nu denk ik terug aan een tekstje dat ik in 2019 heb geschreven. En van mogelijke hoop is er op dit ogenblik niet veel overgebleven in deze zotte wereld. Ik schreef toen:

30 jaar geleden zat ik voor tv. Uren aan een stuk. Ik weet zelfs niet meer of ik die nacht mijn bed heb gezien.
Ik wilde zelfs afreizen naar de stad die ik zo goed kende. Maar we hadden drie jonge kinderen.
Dus zat ik voor tv en geloofde mijn ogen niet. Het was surrealistisch.
Dikke tranen rolden over mijn wangen. Het was alsof onze wereld in elkaar stuikte. Ik weet niet meer of het tranen van vreugde dan wel van verwondering waren.
Een van de jongens, ik weet niet meer of het Bruno dan wel Peter was, zei: papa, je hoeft niet te huilen, alles komt wel goed.
We zijn nu dertig jaar later – die tijd is als een bliksemschicht aan ons voorbijgegaan – en ik kijk naar het nieuws. Jeroen Reyngaert heeft het over de Bernau Straße en Unter der Linden en ik krijg plaatsvervangende schaamte.
Maar dan zie ik de beelden en ik krijg weer, telkens weer tranen in mijn ogen.
Neen, geen nostalgie of Ostalgie, maar de gedachte dat ik eigenlijk niet weet of het allemaal wel is goed gekomen.
Onze wereld is voornamelijk in handen van een paar clowns, van wie we niet weten waar ze ons zullen heen leiden.
En in ons landje zijn er mensen die van onverdraagzaamheid een respectabel thema (proberen te) maken.
En toch blijf ik hopen.
Mijn jongens zijn nu zelf vader. En hopelijk hebben zij kinderen die er in slagen hun vader te troosten wanneer het nodig zou zijn.
En mogen onze tranen niet vergeefs zijn.

De clowns van toen zijn nu met meer en zijn steeds gevaarlijkere paljassen. Hoe dit verder moet, weet ik niet. En al zeker niet met de verkiezingen van 9 juni in het vooruitzicht. Nederland is allang geen gidsland meer. In mijn ogen is het dat nooit geweest, juist een ander land, met dingen die beter zijn, maar ook met dingen die slechter zijn.
Al deze dingen gaan door mijn hoofd op dit kerkhof.

Mie en ik maken daarna een korte wandeling door het stadcentrum van bielefeld en zien in de Nicolaikirch het 500 jaar oude retabel van Antwerpse makelij. De koekenstad was ooit de hoofdstad van de “retabelmakerij”. Een half millennium, dat was dus voor de reformatie en toch aan de beeldenstorm ontsnapt en u alompresent in deze evangelische kerk.

Het slot van onze queeste was deze avond de boekvoorstelling van “Der Freiheit Wimpel weht am Mast” van Johannes, of eigenlijk van Katzenstein. Alles komt hier samen. De titel verwijst naar een gedicht dat Willy schreef op de boot die hen van Hamburg naar Engeland bracht, vanuit het land dat hij liefhad naar het land dat zijn vijand was. Johannes gaf een duidelijk overzicht van zijn leven tot 1939, want zijn geschriften stoppen dan. Hij leeft nog tot 1951. In 1950 keert hij nog terug naar Bielefeld, hij ontmoet er vrienden, maar er zijn evenzeer mensen die uit schaamte hun hoofd afwenden.
Het loont om zijn emigrantengedicht te lezen, een ironische samenvatting van zijn leven.
En nu volgt het verdere werk aan de vertaling van het dagboek van de Eerste Wereldoorlog. Dit hele project krijgt door de huidige situatie weer een ander perspectief. Maar toch moet dit verhaal worden verteld.
Nog een nachtje slapen en morgenvroeg naar huis. Mie afleveren bij de kinesist en zelf aan het werk gaan met de vragen van de heemkundige kring die ondertussen weer zijn binnengekomen. En vooral ook een artikel voor het contactblad van Kontich over von Heimburg. Werk genoeg dus. Nu geniet ik nog even van een Hefeweizen.

Geschreven door Paul.gaat.op.reis.en.neemt.mee