Dinsdag, 15 mei 2023 – Van Bukhara via een joert naar Samarkand
Ondanks de triestige gebeurtenis was het maandag verder wel een heel drukke dag. In de bakoven die Bukhara heet. Het moet makkelijk boven de 40 graden zijn geweest. Zeker in de zon, zonder een zuchtje wind. Gelukkig is er wel altijd genoeg schaduw om te schuilen voor de koperen ploert.
Ik heb hier vaak het woordje ikat gehoord. En ik vond het vreemd, want ik ken dat woord uit mijn geliefde Indonesië. Dus even checken. En inderdaad, het is een woord dat uit de gordel van smaragd komt: ikat is Javaans en betekent binden: https://nl.wikipedia.org/wiki/Ikat. Tie-dye is zo’n weeftechniek waarin je dat binden terugvindt. De moeilijkste vorm is dubbele ikat. Die vind je vaak op Bali terug. Voilà, dat zijn we even kwijt.
Wat we ook nog kwijt willen: veel vrouwen dragen geen sluier. En de sluiers die worden gedragen zijn vaak erg mooi. In ieder geval nog geen enkele boerka gezien. Ondanks het gebeurde van maandag lijkt dat hier toch een stuk losser en vrijer dan in andere moslimlanden. En de bevolking is ook heel erg vriendelijk en behulpzaam, ook al spreken ze buiten Oezbeeks en Russisch geen andere taal en is ook lichaamstaal niet altijd duidelijk.
Bij aankomst in Bukhara (uitspraak ergens tussen Bukhara en Bokhoro) merk je onmiddellijk een verschil. Ontzettend veel toeristen. Bij de avondwandeling langs het kanaaltje laveren we door lokale en (waarschijnlijk) Russische toeristen enerzijds en veel Fransen en Italianen anderzijds. Merkwaardig genoeg nauwelijks Duits of Engels gehoord. Ja, veel slecht Engels, dat natuurlijk nog wel. En we horen dat er ook heel wat Turkmenen zijn. Turkmenistan ligt ten zuiden van Oezbekistan en is een echt dictatoriale staat, maar voor Oezbekistan krijgen de Turkmenen wel nog een visum. Ze komen hier even “uitwaaien”, want in Turkmenistan is het om negen uur ’s avonds avondklok. Nog buiten betekent arrestatie. Turkmenistan is het land waar de vorige dictator Niyazov zelfs de namen van de maanden heeft veranderd. Met namen van familieleden en dergelijke. Zijn opvolger heeft dat gelukkig teruggedraaid.
Je zou dus kunnen zeggen dat Bukhara tourist ridden is. En dat is niet altijd leuk, wegens heel veel kraampjes en bijgevolg heel veel prullaria die misschien wel in China zijn geproduceerd. Het is natuurlijk wel makkelijk om dat te zeggen, maar ik mag uiteraard niet vergeten dat ik zelf toerist ben die rechtstreeks en onrechtstreeks aan deze stroom van bezoekers meewerkt. Het is goed om daaraan te blijven denken, de toeristen zijn niet enkel de anderen. En uiteraard massatoerisme heb je natuurlijk op de plaatsen die iets uitzonderlijks bieden. Het hele scala, van zon en stranden tot cultureel erfgoed. Voor Bukhara is het absoluut dit laatste. Heel veel en erg verspreid en helemaal anders dan het lieflijke Khiva, waar alles werkelijk op wandelafstand ligt.
Onze kundige gids Rima, een iets oudere dame die zeer goed Engels praat, leidt ons langsheen de vele moskeeën en minaretten met vroegere bewoners, wier namen ongeveer even lang zijn als hun minaretten hoog.
Onnozele parenthesis: minaret verschilt maar in één klank van minnares. Zou dat met die harems te maken hebben?
Onze eerste stop is bij een mooi beeld van Nasreddin op zijn ezel. Waarschijnlijk heb je van de man nog nooit gehoord, maar hij heeft een aantal partners in crime in vele andere culturen. Nasreddin is eigenlijk de Turkse Hodja (vele schrijfwijzen mogelijk), de universele slimme dommerik met gezond boerenverstand die met zijn ezel rondtrekt. Zijn ezel is de slimmere van de twee. Ik heb trouwens nooit begrepen waarom men van domme ezels spreekt. Het zijn net intelligente wezens. Ter vergelijking heb je Don Quijote en Sancho Panza in de Spaanse literatuur. En natuurlijk ook de meesterlijke avonturen van de brave soldaat Schwejk van de Tsjech Hašek die vooral via de Duitse versie de wereld heeft veroverd. En natuurlijk onze Tijl Uilenspiegel en Lamme Goedzak. Allemaal fantastische voorbeelden van de picareske literatuur vol schelmenstreken.
Bij deze laatste twee herinner ik me een discussie van heel lang geleden met een Duitse die het niet kon hebben dat wij Vlamingen zogezegd ons Tijl hadden toegeëigend, terwijl hij echt een Duitser zou zijn. Ach ja, Tijl had vele gezichten en misschien zouden we nu wat meer dergelijke figuren kunnen gebruiken die ons af en toe een spiegel voorhouden. In ieder geval, hij is op vele plaatsen begraven, niet enkel in Damme dus. Alhoewel hij volgens de sage wel degelijk is gecremeerd op de vuurstapel, lijken zijn assen op verschillende plaatsen terechtgekomen. Ook daarin was hij al modern. Zo heb ik toevallig bij zijn graf gestaan in het kleine Noord-Duitse stadje Alt-Mölln. Ik was daar terechtgekomen na de eerste zittijd Germaanse in 1975. Ik dacht dat examens aan de univ gewoon een voortzetting waren van het secundair. Viel dat even tegen voor Duits, met een vier en een zes voor grammatica en oefeningen. Met een stoomcursus heb ik me herpakt en was geslaagd in tweede zittijd en ze hebben me daarna niet meer liggen gehad. Maar we wijken af.
Onze Hodja is zowat in de hele gemeenschap van Turkse talen sprekende landen, maar hij kan ook wel uit het vroegere Perzië stammen, omdat de verhalen ook in het Farsi zijn opgetekend. Mooi standbeeld hier, in de schaduw van de hier alomtegenwoordige moerbeibomen.
Toch een kort Hodjaverhaal:
Hodja dient bij de emir, maar wil verder trekken. De emir weigert echter. Tot op de dag dat de emir voor het eerst in een spiegel kijkt en ziet hoe lelijk hij wel is. Hij roept Hodja, maar die zit in de tuin te wenen. Uren later zit hij nog te wenen en de emir gaat naar hem toe en vraagt wat er is. Waarop Hodja antwoordt: “Jij hebt vandaag je gelaat voor het eerst in de spiegel gezien, maar ik heb er al jaren moeten naar kijken”. Hierop liet de emir Hodja vertrekken.
Een van de grote verschillen tussen Khiva en Bukhara is de omschakeling naar mozaïek. Minder majolica, meer werk. Moeilijk uit te maken. Ik vind het in ieder geval even mooi.
We bezoeken een mooie karavanserai. Die wissel-, omslag-, slaap- en nog zo veel meer plaatsen zou je kunnen vergelijken met vijfsterrenhotels op de kruispunten van de zijderoute. Op één of andere manier denk ik hierbij ook aan onze Antwerpse naties. Makelaardij van goederen. Met wel toch een groot verschil: er werden ook mensen verhandeld. Slaven. Dat waren in de regel gevangengenomen niet-moslims. Nu zijn die karavanserais meestal verworden tot een soort toeristische supermarkten, vaak ook met winkeltjes waar ambachten worden uitgeoefend.
We bezoeken zo’n workshop met weverij. En uiteindelijk lijkt zo’n weefgetouw – met kleine variaties – op elk ander weefgetouw ergens elders in de wereld. Niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijk schering en inslag. Al die kamertjes hebben lage deuren. Niet zozeer omdat de mensen klein zouden geweest zijn, maar omdat je door te buigen je respect betoonde. Mooi, maar ik vermoed toch vaker dan gewild met pijnlijke botsingen.
We wandelen door de joodse wijk. Kleinere straatjes en mooie houten deuren. Aparte kloppers voor mannen en vrouwen. In deze wijk is er ook school (basis en secundair). In tegenstelling tot de joodse scholen in Antwerpen is dit hier een erg open instelling, waar ook niet-joodse kinderen welkom zijn. Door het inclusieve karakter haalt deze school een hoog niveau. Openheid loont.
Verder zijn de joden hier traditioneel de geldwisselaars. “Ik ga naar de joden” betekent zoveel als ik heb geld nodig en ik moet dus bij de geldwisselaar zijn. Clichés zijn er om in ere te houden en het joods cliché werkt hier duidelijk door, tegengesteld aan hun onderwijs.
Vlak bij die wijk vind je ook een heel aantal winkels waar messen en scharen worden verkocht. Ze liggen zomaar op straat tentoon – open en bloot – zonder enige vorm van bescherming. En het zijn heus niet allemaal zakmessen.
Ondertussen blijft Rima ons langs alle moskeeën, madrassa’s en minaretten leiden. Voor namen, afmetingen, ouderdom en andere wetenswaardigheden verwijs ik ook nu weer naar de verslagen van medereizigster Lut op Polarsteps: https://www.polarsteps.com/LutBaten/7254208-zijderoute-ontdekkers?s=5CE5AA19-5793-43EA-9A68-5E82A113B890 . Ik kan het echt niet beter, dus begin ik er niet eens aan. Dus, wie meer wil weten, …
Toch denk ik bij het verhaal van Rima terug aan Troje. Bukhara is opgebouwd uit drie lagen, waarbij de oudste toch wel enkele meters onder het huidige niveau zit. Dan blijft Troje met zeven lagen toch nog altijd kampioen in de competitie om ter meest archeologische lagen.
’s Avonds ga ik met medereiziger Laurent naar de hamam of “hammom”. Erg makkelijk, ik hoef niks te doen, want hij is slavist en doet al jaren zaken in deze wereld en spreekt Russisch. Zoals de Russen en de Oezbeken, want ze schijnen hem moeiteloos te begrijpen … Grapje, Laurent. Ik sta vol bewondering voor jouw talenkennis en denk hierbij onmiddellijk aan C2 van het referentiekader. Voor de mensen buiten het talenonderwijs: dat is niveau moedertaal.
Niveau hamam brengt ons terug naar een gebouw van de zestiende eeuw. Het lijken wel donkere krochten waar we door twee sterke jongelingen, niet gespeend van enige humor, verwelkomd worden. “You choose, first break and than kill?”, vraagt hij. Het moet wel in die volgorde, want anders voel je niets meer. Na een opwarmingsperiode die zij als afkoelingsperiode zien, worden we geschrobd en gewassen en kletsen ze een paar emmers water over ons. En dan de stenen tafel op waar we vakkundig worden uiteengevezen. Toch houden we ons kranig en kreunen we maar af en toe. Daarna drijven we op wolkjes naar buiten op weg naar de dichtstbijzijnde kroeg om onze waterreserve aan te vullen, bang als we allebei zijn voor uitdroging. Chevaliers de la table ronde.
En dat brengt ons ’s avonds naar het binnenplein van een van de grootste karavanserais, waar een folkloristische show annex modeshow wordt opgevoerd. De aandachtige lezer zal ondertussen wel hebben gemerkt dat dit niet mijn kopje thee is. Maar ook hier spreek ik met de nodige voorzichtigheid, want dergelijke shows houden vaak ongewild toch een aantal tradities in bewaring. Ik denk hierbij aan de kecak- of apendansen op Bali. Dit een uur durende spektakel zorgt ervoor dat de dorpen rond de hoofdstad Denpasar hun ambacht kunnen behouden. Er is namelijk kledij nodig. En rekwisieten, waaronder vooral maskers. Wie meer wil weten, verwijs ik naar mijn bijdrage: https://www.dbnl.org/tekst/far00220090101/far00220090101_0032.php.
De Oezbeekse bedden zijn hier allemaal minimum twee meter breed. Ruimte genoeg. Slapen lukt erg goed. En door mijn CPAP-toestel, mijn individuele airco, heb ik helemaal geen last van de airconditioning.

Dinsdag, 16 mei 2023
Het is plots een stuk minder warm. En dus veel draaglijker. Stipt om negen uur staat Rima klaar voor een tweede tocht door de stad. Met de belofte van een vrije namiddag. Lag het aan Rima, die zoveel te vertellen had, of aan onze groep, die soms wat slofte en misschien wel eens een vraag tweemaal stelde? Wie zal het zeggen, maar van die vrije tijd bleef maar weinig over. Maar het moet gezegd, Rima is een goede gids en een vat vol wijsheden, waaronder het beter is zeven keer na te denken en één keer te handelen dan omgekeerd. Dit mag dan wel een Russische wijsheid zijn, in het Kremlin is ze blijkbaar toch niet doorgedrongen.
We bezoeken het zomerpaleis van de laatste emirs dat tot voor kort nog een sanatorium en nu vooral een museum is geworden en waar we gedetailleerde uitleg krijgen. Ook hier zijn heel wat zaken richting Rusland verdwenen. Wat meteen de zeer actuele vraag van restitutie aan de oppervlakte brengt. Ik had de vraag al eens gesteld in Nukus in het museum, maar daar antwoordde de gids dat ze dat maar beter zo lieten, want dat anders de Russen misschien wel wat schilderijen zouden kunnen terugeisen. Voor meer informatie over restitutie moet je bij Jos van Beurden zijn: https://www.walburgpers.nl/nl/book/9789462496583/ongemakkelijk-erfgoed.
En uiteraard, het museum leeft bij de gratie van deze schilderijen.
Nebenbei: voor mij blijft het Deense Louisiana nummer één in mijn museumrangorde, maar Nukus is wel een stevige concurrent. Louisiana heeft het voordeel van de uitzonderlijke locatie.
En soms zie je iets wat je nog nooit voordien hebt gezien, zelfs niet in een afgeleide vorm. Een soort wiegje, waarin een baby’tje vastgebonden ligt. Onder zijn poep is er een gat voor de kaka, maar tegelijkertijd zijn er twee houten buisjes beschikbaar. Eentje voor de jongetjes en eentje voor de meisjes: bij de jongens is er bovenaan een opening waarin het plassertje past en voor de meisjes kan dat pijpje tussen de schaamlipjes geplaatst. Efficiënt, maar toch heeft Procter & Gamble ook hier voor een revolutie gezorgd. En misschien ook voor minder uitslag op de billetjes. Heel misschien. Vooruitgang?
Op één of andere manier komen we telkens weer op de plaats delict voorbij. De vraag blijft. Maar een antwoord zal ik wel nooit krijgen.
Zo ook weer op weg naar de Ark, een citadel die boven de stad uitsteekt. Voor drie vierden gebombardeerd en verwoest door de Russen. Toch blijft Rima hierover op de vlakte en verwijst even naar de strijd tussen het rode en het witte leger.
Je hebt er wel een mooi uitzicht over de stad en een leerzaam museum, dus toch zeer de moeite waard. En al zeker wanneer twee Oezbeekse buskers op een rubab, een tweesnarig instrument, bekende Oezbeekse liedjes beginnen te spelen en enkele vrouwen spontaan beginnen te dansen en te zingen. Het was allemaal niet zo professioneel als in de karavanserai, maar wel heel authentiek.
Ik leer dat ons woordje balkon uit het Turks afkomstig is, maar zoals we weten van het woordje porselein, de oorsprong van een woord kan soms heel vreemde bochten maken.
De machtige Kalonminaret uit het begin van de twaalfde eeuw is een soort Wahrzeichen van de stad en meteen een vuurtoren voor de schepen van de woestijn, aka de kamelen. Een van de emirs (of was het khans?) keek vol ontzag naar deze minaret en verloor zijn hoofddeksel, wat hem bij het oprapen liet zeggen dat hij nog nooit voor iemand had gebogen, maar dat deze minaret het voor elkaar had gekregen.
Er is ook een verhaal over de oorsprong van Bukhara. Een jongeling loste een raadsel van de heerser en mocht een wens doen. Hij vroeg het gebied zo groot als een ossenhuid. De heerser stemde toe en de jongeling sneed de ossenhuid in repen en kon daardoor een veel groter gebied afbakenen. Een typevoorbeeld van een historische oorsprongssage, zoals we die ook bij ons kennen. De oorsprongssage over Kortrijk is gelijkaardig, maar juist het tegengestelde: Hoe kort is mijn rijk.

Woensdag, 17 mei 2023
Op de bus richting joertverblijf. Met enkele stops. Naarmate we verder rijden wordt het landschap kaler en dorder. En we rijden ook de bergen in. Hier en daar kuddes geiten en/of schapen. En een man met een ezelkarretje. En toch zie je hier en daar tekenen van beginnende nieuwe bedrijven. Bijvoorbeeld land- en tuinbouw. Het is een land in ontwikkeling.
We zien ook schoolgaande kinderen. En die zien er allemaal netjes gekleed en goed uit. Niet onmiddellijk lege boterhammendozen. En we mogen hopen dat hun leesvaardigheid – in tegenstelling tot ons thuislandje – blijft vooruitgaan.
We hebben in G’idjuvon een pottenbakkerij bezocht. Dat is uiteraard niet de eerste keer, want dat is iets wat je op veel plaatsen ter wereld, dus ook bij ons, kunt zien. De basistechniek is wel dezelfde. Maar hier was het toch wel erg aanschouwelijk, met een enthousiaste gids. Hij was de zevende generatie die driehonderd jaar in de tijd teruggaat. In dit stadje waren er vroeger vijfentwintig pottenbakkerijen. Nu nog deze ene. Ze heeft de Sovjettijden overleefd. Dankzij de grootvader die de Sovjetdrang om elk privé-initiatief in de kiem te smoren ten behoeve van massaproductie, wist te weerstaan en overleefde. Een staaltje van wilskracht dat nu loont, want de vader is nu erkend door de Oezbeekse staat als master pottenbakker, inclusief het bezoek van de eerste president Karimov en een erkenning door UNESCO.
Een speciale techniek van glazuur aanbrengen noopt mij tot een onnozele vraag die mijn totaal gebrek aan kennis van stenen en aanverwante zaken blootlegt, maar het talent van onze gids als leerkracht-verteller blootlegt. Er zijn dus twee ezels in de zaak, een slimme ezel die de molen draaiend moet houden en een domme ezel die een naïeve vraag stelt, wat dan weer tot een leuke interactie leidt. Een aanrader. Die zaak, bedoel ik, niet mijn vragen.
Nog enkele tussenstops op weg naar ons joertkamp. De weg wordt in ieder geval steeds slechter. Ontzettend veel putten in de weg, maar we hebben een ervaren chauffeur die ook nog eens voorzichtig is. Op het einde van de rit draaien we echt een zandpiste in en komen we bij onze overnachtingsplaats Aydar. Omheen een centraal aarden plein staan een twintigtal joerten. Elke joert heeft vier bedden, vier handdoeken, één stoel en één stopcontact (voor mijn CPAP) en verder niets. Maar toch meer dan genoeg. Het bed is vrij hard in tegenstelling tot de zachte megabedden, waarin we tot nu hebben geslapen.
Een verkenningstocht levert meteen een massa mooie plaatjes op; Het kamp ligt midden een steppewoestijn met toch heel wat begroeiing. Overal zie je holen in allerlei formaten. Bij een korte wandeling stoot ik plots op een lapjesboom. De betekenis heb ik niet kunnen achterhalen. Is het iets sjamanistisch? Of is het een boom om fertiliteit of een partner af te smeken? Of – mijn slecht karakter – is het een dorre boom met lapjes stof die hier gewoon is neergezet om de argeloze toerist te misleiden? De boom is in ieder geval fotogeniek.
Na het avondeten zitten we rond een kampvuurtje, de vodka vloeit rijkelijk. En plots duikt er een man uit de lokale gemeenschap op. Hij speelde dombra, een snaarinstrument. Maar vooral, hij zong erg goed. Prachtige, melancholische stem vol passie en nostalgie. Liedjes over liefde en vriendschap. Uiteraard, daar gaat vijfennegentig procent van alle liedjes over. Echt heel mooi. Zou zo passen in een kleine tent in (het vroegere) Folk Dranouter of in een folkcafé. Ik vond het in ieder geval ontroerend mooi. En wie me kent, weet dat dansen daar voor mij niet bij hoeft, ik blijf liever zitten en genieten. En dat deed ik met volle teugen.
Het joertbed is knoerthard (of is het joerthard?), maar verleidt toch tot snelle slaap.

Geschreven door Paul.gaat.op.reis.en.neemt.mee