1 Inleiding
2 Koffie in Bascarsija
3 Kalligrafie en liefde voor boeken
4 De belegering van Sarajevo 1992-1995
5 Boodschappen en koken

1 Inleiding
Ik zie de zon opkomen boven Sarajevo. Mijn appartement is zo'n 4,5 km van Bascarsija - waar ik vandaag heen ga. Ik had mijn appartement uitgekozen op paar minuten met de tram van het centrum, maar daar wordt aan gewerkt en hij rijdt niet vanaf mijn halte. Wel is 100 meter verder de halte voor vervangende bussen. Tussen de auto's steek ik over en de chauffeur laat me instappen terwijl hij al zachtjes aan het rijden is. Wel handig dat ik nu geen kiosk hoef te zoeken al staat de bus wel in de file.

Het is mij tweede bezoek aan Sarajevo
Vorig jaar bracht op mijn eerste dag een architectuurwandeling uit de oostenrijks-hongaarse tijd me langs diverse highlights van de stad en luisterde ik sevdah-muziek in een chique restaurant. De tweede dag bezocht ik het nationaal museum en ontmoette ik de man die ambassadeur in Nederland was toen de oorlog uitbrak:

https://www.pindat.com/pindata/user/tobia/2022-08-15
https://www.pindat.com/pindata/user/tobia/2022-08-16

2 Koffie in Bascarsija

Dit jaar kies ik allereerst voor Bascarsija, de Ottomaanse ambachtelijke erfenis van Sarajevo.Voordat ik door de straatjes van Bascarsija slenter, neem ik als eerste een slok water van de Seblji, de fontein op het centrale plein in Bascarsija. De legende zegt dat wie hiervan drinkt, zeker nog eens terugkeert in Sarajevo. Het is veel aangenamer dan vorig jaar toen ik er 's middags was en je over de koppen van touristen kon lopen. Nu is het wel leuk om door de straatjes te lopen.

Tussen de touristische winkeltjes zijn ook echte ambachtslieden en galeries te vinden. In een winkel met borduurattributen koop ik een stukje witte stof. Ik heb de dames in Banja Luka niet kunnen ontmoeten, maar wel een paar patronen gefotografeerd en zit donderdag zeven uur in een bus: ideaal om dan lekker te borduren en dan vraag ik volgend jaar wel wat de betekenis is. In een boekwinkeltje een boekje over Sevdahlinka gevonden. (Daarover meer in mijn verslag over woensdag... Hoop ik....).

Ik kom terecht op de binnenplaats van Morica Han, het laatste overgebleven Ottomaanse hof in Sarajevo uit haar gouden eeuw (16e eeuw). Er lijkt boven een kalligrafie-expo te zijn, maar ik vind slechts kantoortjes van advocaten en de jongeren-moslim beweging van Sarajevo. Wel leuke zolder en heerlijke plek voor koffie en een boek. Wel irritant dat er steeds grote groepen toeristen binnenkomen. Sommige merk je niet - die hebben koptelefoons, maar sommige reisleiders staan nog ouderwets te luid de groep toe te spreken om zich verstaanbaar te maken.

Rond twaalf uur meld ik me bij het kantoortje van funkytours bij wie ik een koperworkshop geboekt heb. Naast reguliere rondleidingen en excursies, hebben zij ook contact met diverse ambachtslieden die workshops aanbieden.

https://funkytours.com/ #

Ik verwacht een groep in een zaaltje met een oude man, het blijkt een privéles in een klein typisch Bascarsija atelier bij een fantastische vrouw, Namina Alic. Ik leer koffie drinken: een beetje heet water uit je kopje gieten in je kannetje, niet roeren, maar alleen bovenlaag omscheppen, eerst een suikerklontje dippen en zuigen en dan een slok koffie.

We hebben een fijn gesprek over je handhaven als vrouw in een mannenwereld. Zij is de eerste vrouwelijke kopersmid in Sarajevo en ik kom in logistiek en IT ook weinig vrouwen tegen. We werken beiden in een cultuur waarin het niet vanzelfsprekend is om serieus genomen te worden. We zijn het erover eens dat de ergste types zijn die mannen die als je ze op hun taalgebruik aanspreekt, zeggen dat dat natuurlijk niet voor jou geldt.

De techniek is niet makkelijk, maar met haar hulp kom ik heel ver. De pols beweging die ik als violist maak is vergelijkbaar met het draaien van je hamer. De pin waarmee je de afbeelding 'stempelt' in het koper moet gedraaid worden en zeker bij een rond oppervlak draait ook je hamer beweging mee. We hebben het ook over de waarde van folklore: zowel in muziek is het een levend ambacht waarin elke generatie voortborduurt op de traditie, met gedegen kennis van de traditionele technieken en fundamenten een eigen stijl zoekt en vindt. Zij maakt ook theelichten uit koperpotjes waaruit ze patronen stanst die ,als het kaarsje brandt, een leuke reflectie geven op de muur.

Ik maak een patroon met sterretjes en maantjes en mag mijn naam op de onderkant graveren. Als ik een sterretje op de i wil plaatsen, zegt ze me dat dat typisch Turks is. Nooit geweten dat ik een Turkse smaak had.

https://www.afar.com/magazine/in-sarajevo-coppersmith-nermina-alic-keeps-tradition-alive

https://youtu.be/TtY5qDBTJ5Q

3 Kalligrafie en liefde voor boeken
Kalligrafie is in de islamitische traditie een van de, zo niet het meest, vooraanstaand ambacht. Ik kies er daarom voor om de Gazi-Huzrev-Bey madrassa uit 1537 te bezoeken.

In de oude oorspronkelijke bibliotheek is een schilderijenexpo. In de moderne bibliotheek - gefinancierd door Dubai- staan bijzondere handschriften tentoongesteld. Naast mooie boeken heel veel informatie die nieuw voor me is. Deze plek is van bijzondere waarde voor het islamitisch erfgoed en heeft een grote symbolische, misschien wel heilige, betekenis voor de Europese islam, veel progressiever dan ik wist. Grote waarde voor het intellectueel-wetenschappelijke en zeker ook tolerante en moderne klimaat van de islam in de Balkan.

Ik denk dat we culturele Europese islam moeten onderscheiden van de politieke Ottomaanse overheersing. De strijd van Nadezda Petrovic en Ivan Mestrovic was tegen de overheersers, niet per definitie tegen alle aspecten van de cultuur. Sarajevo islamiseerde vanaf de komst van de Ottomanen in 1455. De Habsburgers die in 1878 aan de macht kwamen vereisten wel inspraak in de benoeming van de leiders (als ik het goed begrijp). De nieuwe staatsindeling na 1918 vroeg om een aanpassing van de religieuze organisatie. Tijdens het atheïsme uit het communistisch tijdperk werd ook islam het moeilijk gemaakt. Na de akkoorden van Dayton is in Sarajevo het religieus hoofdkwartier gevestigd waaronder ook de gemeenschappen uit Ljubljana, Zagreb en Novi Pazar vallen.

Een stukje geschiedenis
https://historija.ba/d/160-otvorena-gazi-husrev-begova-medresa

Uitleg over islamitische kalligrafie
https://www.yoair.com/nl/blog/anthropology-the-significance-of-calligraphy-in-islamic-art-and-architecture/

De huidige bibliotheek en het museum
https://ghb.ba/ar/

4 De belegering van Sarajevo in 1992-1995

Indrukwekkend , indringend is het verhaal hoe de oude handschriften door liefhebbers van cultuur in de belegering van Sarajevo gered zijn. Overigens was het ook een moslim die de joodse Hagaddah heeft gered. Niet uit religieus motief, maar uit respect voor cultuur en ambacht.

De liefhebbers renden met dozen boeken naar veiliger plekken terwijl de snippers hen op de korrel namen. Via de tunnel werden materialen binnengebracht om de documenten o microfilm te zetten. In tijden van honger en gebrek aan water, electra, warmte en met gevaar voor eigen leven hebben liefhebbers de boeken gered. Ik zou zeggen: kijk de film, huiver en bewonder.

Trailer the love of books, a Sarajevo story
https://youtu.be/K00ERnQVWz4

The love of books, a Sarajevo story (volledige film)
https://youtu.be/QWJiBdnHIF0

5 Sevdah, Boodschappen en koken
Vorig jaar was het museum in het Sevdah house gesloten. Vanmorgen ook. Toen ik vanmiddag terugkwam werd voor mij het museum geopend. Het is meer een eregalerij dan een museum. Namen die mij totaal onbekend voorkomen. Moet ze eens googelen ofzo. Wel leuk overzicht en goede koffie. Ik hoor nu dat er alleen op vrijdag livemuziek is. Als hij hoort dat ik viool speel probeert hij me een dik boek met bladmuziek voor 60 euro te verkopen. No thanks, ik heb nog wat foto's van noten vorig jaar die ik ook nog nooit gespeeld heb.

In het kleine winkeltje op de begane grond van mijn appartement doe ik boodschappen. Als ik wil gaan koken, ontdek ik dat Somborska geen boter is, maar feta. Maar Brzo, een dikke yoghurt, heb ik wèl goed. Gelukkig heb ik ook olie gekocht - zonnebloemolie was de enige die ze hadden - dus kan ik de worstjes gewoon bakken. (Later ontdek ik dat er tussen de schoonmaakmiddelen nog een fles olijfolie stond,maar wie zoekt daar nu?.)

Aardappels met peterselieboter zijn prima te vervangen door aardappels met feta en peterselie. Wel kost me dat een halve citroen, dus kan ik minder limonade maken,maar het smaakt me goed. En de feta kan ook als broodbeleg en dan moet ik Ajvar dicht laten zodat die mee kan in de koffer naar Montenegro.
De börek van vanmiddag herinnert me eraan dat een broodje met aardappelpuree ook lekker kan zijn, zeker met een plakje worst erbij.

Ondertussen krijg ik van een van jullie de graag of mijn vakantie een beetje volgens plan verloopt. Nee, gelukkig niet, ik ben continu aan het improviseren en wijzigen. Juist door me vooraf goed in te lezen en te informeren is er altijd een plan B of C of D of komt er gewoon iets anders op mijn pad. Maar met elke stap pretendeer ik de Balkan een beetje beter te leren kennen, meerdere perspectieven op de Europese geschiedenis te leren verstaan en dat te delen met anderen. Een beetje begrip en lief zijn voor elkaar is voor mij de weg naar een beetje leuk samenleven met elkaar. Of zoiets.

Geschreven door Tobia