Ja, na zo’n reis en al die blogs, hoort natuurlijk een epiloog. Wat waren de mooie dingen die we gezien en beleefd hebben, wat hebben we van deze reis geleerd, wat houden we er aan over? Ik hou het bij een paar punten:

Vertrouwen: En om dit thema in te leiden, eerst een spreuk van de happinezz kalender die wel goed aangeeft wat we bedoelen:

Te veel zekerheid is saai, levert niets op en verkleint ons (John Adams). Als je te veel gokt op veiligheid en kiest voor zekerheid, gooi je kansen en mogelijkheden weg, als je nooit een andere weg inslaat, ontdek je nooit iets nieuws. Houd het leven spannend en blijf je horizon verkennen en verleggen.

En dat is precies wat wij geleerd hebben van deze reis. Veel mensen vroegen ons vooraf of we dat wel veilig vonden, zo’n reis naar Marokko. Zeker toen er in het najaar een paar vrouwen vermoord werden in het Atlas gebergte. Maar wij hebben ons de gehele reis nooit onveilig gevoeld. Want in welk land laat je je camper gewoon op straat achter in een stad, onder de hoede van iemand in een geel hesje, die voor 0,50 cent (5 dirham) belooft op je camper te passen? In welk land zou je zomaar een enorm marktterrein oplopen met obscure kraampjes? Waar ga je een doolhof van straatjes in zonder kaart, waar ieder straatje lijkt op de ander? Waar kun je gewoon op een terras zitten en koffie bestellen of heerlijk eten tussen de karkassen van de geiten? Wij deden het gewoon en het kwam altijd goed. We hebben geen van vieren last van buikgriep of zo gehad. En als je even de weg kwijt was dan vroeg je het gewoon en brachten ze je heel vriendelijk naar de juiste plaats.

Respect: We leerden ook respect te hebben voor een andere cultuur. Een cultuur die in ons land altijd een beetje in een negatief daglicht staat. De uitwassen van de islam en de negatieve daden van enkele van onze Marokkaanse landgenoten, geven het land een imago dat het niet verdient. Wij ondervonden geen enkel probleem met religie of negatieve zaken. Natuurlijk vraagt iedere cultuur dat je je een beetje aanpast. Als je een moskee in mag, zorg je voor propere kleding; als mensen niet op de foto willen, dan hou je daar rekening mee (hoewel wij daar soms wel een beetje de hand mee lichtten, want je zag zulke karakteristieke koppen, dat je die wel op de foto wilde hebben. Maar dan zonder dat ze het zelf doorhadden). Maar we hebben juist ook respect gekregen voor het ondernemerschap van de Marokkanen. Want in de dorre woestijn, zagen we op allerlei plekken pogingen om het bewoonbaar en vruchtbaar te maken. Enorme irrigatie-installaties, stuwdammen om het geringe water op te vangen en te verdelen. Heel ingenieuze systemen van onderaardse kanalen e.d. En respect voor de vrouwen, die de hele dag op het land aan het werk waren, enorme vrachten op hun ruggen naar huis droegen. En dat leverde juist weer schitterende beelden en indrukken op. De ezeltjes langs de kant van de weg, de ezelkarren, de vrachtwagens boordevol hooi.

Contrasten: Ja en dan de contrasten die het land bevat. Loop of rijd je door Casablanca of Agadir en je waant je in een westerse stad, maar duik je dan de medina in, of ben je 20 kilometer buiten de stad en het vervoer geschiedt per ezel of paard en wagen of gedragen op de rug van de vrouwen. Zo rijd je over mooie asfalt wegen, maar dan rijd je een stadje in en weg asfalt, alleen zand en kuilen en als het dan ook nog geregend heeft, zit alles onder het rode leem. Je ziet schitterende nieuwe huizen met een skelet van beton, maar mooi geschilderd. Maar je ziet ook hele wijken en dorpen die bestaan uit lemen huizen die na verloop van tijd vergaan (je ziet dus ook heel veel lege lemen huizen die opgeslokt worden door de tand des tijds) maar wel met mooi uitgekerfde motieven. En dat in contrast met het stof, het vuil en de armoede. Ook de natuur kent enorme verscheidenheid, de kleuren van de bergen en heuvels was constant aan verandering onderhevig: dan weer geel, dan weer rood, dan weer bruin. In het noorden zagen we groene heuvels met landbouwgebieden, in het midden en zuiden is alles kaal en dor. En dan weer de prachtige bougainvilles die uitbundig bloeien in allerlei kleuren, de sinaasappels aan de bomen, de bloesem van de amandelen. Maar ook in de droogte zijn de kleuren overal verschillend. Hoop dat jullie dat op de foto’s ook hebben mogen zien. En ja, dan de contrasten in de mensen. Zo zie je heel traditioneel geklede mannen (in van die puntmuts jassen – kaftans) en volledig gesluierde vrouwen, en zo zie je in een andere stad westers geklede mannen in spijkerbroek. En vrouwen die wel een hoofddoek dragen, maar verder westers gekleed zijn. Maar ook vrouwen/meisjes zonder hoofddoek. En die lopen dan samen over straat met de traditioneel geklede personen (moeder en dochter: moeder traditioneel met hoofddoek/sluier en lange jurk en dochter in spijkerbroek en zonder hoofddoek, het kan hier blijkbaar prima). Maar ook het verschil tussen mannen en vrouwen. Als je door het achterland rijdt, zie je alleen maar vrouwen op het land aan het werk en langs de weg zie je ze sjouwen met grote bossen riet of ander groen spul op hun rug of enorme zakken gevuld met voedsel. En de mannen?? Die zitten in het café, de hele dag aan de muntthee. En maar ouwehoeren met elkaar. Maar werken, dat zie je maar weinig mannen doen. Toen we vroegen waar ze dan van leefden, bleek een groot deel van Marokko te leven van de bijdragen die hun familieleden in Europa aan hen toesturen. En iedereen heeft een mobiele telefoon, iedere kruidenier (en daar zijn er heel veel van) verkoopt dan ook simkaarten. De winkeltjes in de straat, soms nog geen 4 vierkante meter, vol met water, brood, snoep, chips en noem maar op en in de grote steden de Marjane, geïnspireerd op de grote Franse supermarkten.

Landgenoten: Je merkt wel in heel Marokko, ondanks dat het een Franse kolonie geweest is en vrijwel iedereen Frans spreekt, dat er een speciale band is met Nederland. Iedereen die je spreekt (en dat zijn eigenlijk alleen mannen) heeft wel een broer of familielid in Nederland of hebben er zelf jaren gewoond (Enschede, Breda, Hengelo, Rotterdam, Amsterdam, ja ook in Alkmaar!). En dus spreken ze allemaal een paar woorden Nederlands.

Indruk: Wat heeft de meeste indruk gemaakt. Op mij heeft toch vooral de woestijn indruk gemaakt. De enorme dorre vlakte onder de Atlas, de zandduinen van Merzouga, de steppen bij Zagora, de kuddes dromedarissen bij Tasserin. Maar ook het feit dat we beneden de Atlas bijna constant op hoogte (boven de 1000 meter) hebben gebivakkeerd. De mooiste plekken waren wel de camping bij Tasserin, midden in de woestijn, je liep de poort uit en je zat in de woestijn. En dan ’s nachts een schitterende sterrenhemel, omdat er geen lichtvervuiling is. De camping bij Mezourga met het uitzicht op de dromedarissen en de zandduinen, de fietstocht door de Todhrakloof, de ontvangst op de camping in Zagora (eerst geen plek dan een droomplek onder de palmen waarbij kleden voor ons uitgelegd werden en een tafel met vier stoelen erbij). En ja de diverse keren dat we gestopt zijn onderweg, dan blijven 2 beelden mij voor ogen: de soukhs (de markten waarbij de goederen gewoon uitgestald werden op de grond, aangevoerd door ezeltjes en paard en wagen), en de tajines op de houtkoolvuurtjes. En zo schrijvend komen er steeds meer beelden bij die indruk maakten. Wat te denken van de Medina’s, de ommuurde binnensteden die we in diverse steden bezochten (Casablanca, Meknes, Marrakesh, Fez, Chefchaouen, etc.). Bekijk de foto’s nog maar eens!
Maar wat ook heel erg indruk maakte waren de mensen. Wat zie je hier een doorleefde figuren, wat een karakteristieke koppen van zowel mannen als vrouwen. En wat dan ook opviel was de enorme kleurigheid van de kleding. Soms zelfs fluorescerende jurken, maar ook heel mooi geborduurde omslagdoeken. En dan die mannen in die kaftans of de mannen met de blauwe hoofddoeken en witte galabia’s in het zuiden, zogenaamd allemaal afstammelingen van de Touaregs. Ze geven een enorme kleur aan dit land. Wat jammer dat ze niet op de foto willen, want alleen al van de mensen had ik wel duizenden foto’s willen maken.

De Camper: Ja in deze epiloog kan de camper natuurlijk niet ontbreken. Want hij vervoerde ons ruim 9.800 kilometer. En hij had het zwaar te verduren. Want naast de afstand, moest hij ook nog eens over Marokkaanse wegen. En dat was niet altijd een pretje, regelmatig hadden we asfalt, maar soms hield dat zomaar op. Werd het zand of rotsen. Soms moesten we door rivierbeddingen, dus door een diep dal en dan steil omhoog en meestal niet over de weg, maar via een omleiding. Maar regelmatig hadden we ook wegen waar kuilen en diepe gaten in zaten, waar de kanten waren afgekalfd en je soms schokken kreeg, waarbij je dacht oh help, overleven de banden het wel. En soms waren ze de wegen aan het vernieuwen en moesten we kilometers over een parallelweg waarbij we volledig door elkaar gehosseld werden en niet harder dan 15 km konden, of was de weg niet meer dan een plaveisel van rotsen, kuilen, zand, modder en leem. Maar ons Chaussonnetje deed het allemaal prima. Er brandt soms wel een lampje (en de laatste 3 dagen dus constant), en maakt hij een vreemd geluid bij het starten (doet hij al jaren), maar hij bracht ons toch maar weer heerlijk thuis. Dus wij zijn het beestje dankbaar en als dank hebben we hem vandaag van binnen en buiten volledig schoongemaakt en staat hij nu weer te blinken.

Vriendschap: "Les amis sont des compagnons de voyage, qui nous aident à avancer sur le chemin d’une vie plus heureuse". Vrienden zijn reisgenoten die ons helpen op weg te gaan naar een gelukkiger leven.
En zeker vrienden waarmee je 8 weken lang optrekt. Die je leiden naar een land, waar je je eigenlijk niets bij kon voorstellen: Marokko. Met wie je al die 8 weken samen eet, tokt, borrelt, ‘ruzie’ maakt met je partner en daar dan met zijn vieren om kunt lachen, medina’s doorkruist, de zandduinen bewondert en met wie je samen geniet van dit schitterende land. We waren al vrienden, maar deze reis heeft wat ons betreft die vriendschap verdiept. Want samen hebben we schitterende dingen beleefd die in ons aller geheugen zijn opgeslagen. En wat een lol hebben we ook samen gehad. Voor ons was het nieuw om zo lang met anderen op reis te zijn, maar het is ons zo goed bevallen, dat Griekenland er ook wel een keer van zal komen. Lieve Stef en Bea, bedankt voor jullie aanbod en vertrouwen om deze reis met jullie te mogen maken. Jullie zitten samen met deze reis in ons hart.

En terugkijkend op de reis, beseffen we ook in wat een mooie en bijzondere wereld wij leven, iets om nog bewuster bij stil te staan en zuinig op te zijn.

Wat wij niet beseft hadden toen Thom en Elly ons vroegen om een blog te schrijven gedurende onze vakantie, dat zoveel mensen verslaafd raakten aan dit blog. Die iedere ochtend (en Maria zelfs iedere avond laat) in spanning hun mail openden om te lezen en te zien wat we nu weer beleefd hadden. En die moesten afkicken toen wij vakantie gingen vieren en niet zoveel meer te vertellen hadden en het blog plotseling niet meer iedere avond verscheen. Dank voor jullie reacties, die wij met belangstelling lazen en ons de inspiratie gaven om iedere avond weer aan het werk te gaan met het selecteren van de foto's (en dat waren er soms wel 100 op een dag) en het beschrijven van onze indrukken en belevenissen.

Het is allemaal teveel om op te noemen. We kunnen gewoon terugkijken op een schitterende reis en een heerlijke vakantie (Spanje/Frankrijk) daarna. We maken van dit blog nog een fotoboek, zodat wij (en andere geïnteresseerden) tot in lengte van dagen kunnen genieten van de kleuren, de bergen, de woestijn, de duinen, de mensen en alles wat we beleefd hebben. En dan kunnen we er weer een tijdje tegen.

Maar dit is echt het laatste blog van deze reis, en of er ooit weer een zal verschijnen van een nieuwe reis? Wie weet, maar voorlopig niet, want nu storten wij ons weer in het gewone leven en wat vakantie tussendoortjes.

Geschreven door Henriette.en.Andries.op.reis